Federacija Bosne i Hercegovine - faktor stabilnosti ili dezintegracije BiH?

“Gde prestaje razum, tu počinje Bosna.”

                                                 Ivo Andrić

BiH je država sa verovatno najkomplikovanijim političkim i ustavnim sistemom na svetu. Nastala u krvavom građanskom ratu, sa gotovo nepostojećim istorijskim i državnopravnim kontinuitetom, ona je faktički posledica brutalnih pritisaka međunarodnog faktora koji se nije libio ni da po prvi put u posthladnoratovskoj eri upotrebi NATO bombe i sankcije UN - a kako bi ostvario ovaj državni projekat do sada neviđen u istoriji. Veliki neredi koji su se dogodili u Federaciji BiH početkom proleća i politička kriza koja je godinama unazad u nama susednoj državi pre pravilo nego izuzetak, direktno proizilaze iz neizdržive kompleksnosti većeg bosanskohercegovačkog entiteta, kao i svih apsurda koje ta kompleksnost sa sobom nosi. Zbog čega je entitet Federacija BiH specifičan, na koji način koči celokupnu BiH u njenom razvoju i njene građane drži kao taoce sopstvene političke elite, i zbog čega je gotovo nemoguće naći legitimno rešenje kojim bi svi bili zadovoljni?

Bosanskohercegovački ustavni inženjering – iznuđena rešenja i odsustvo legitimiteta

BiH se prema Dejtonskom mirovnom sporazumu sastoji od dva entiteta – Federacije BiH koja čini 51 posto teritorije, i Republike Srpske koja čini 49 posto teritorije ove države. Ustavom je definisan i Brčko distrikt, koji predstavlja kondominijum oba entiteta sa sopstvenom upravom – Vladom, ministarstvima i institucijama. Uređenje RS je prilično jednostavno – osnovna jedinica lokalne samouprave je opština, i po tome ovaj entitet manje više podseća na unutrašnje uređenje Republike Srbije. Međutim, unutrašnje uređenje FBiH je daleko složenije i predstavlja svojevrstan model kompleksnosti, glomaznosti i nefunkcionalnosti jednog državnog aparata, jedinstven u svetu. Koren ovakve kompleksne organizacije vlasti se može naći u istorijskom kontekstu nastanka ove državolike tvorevine, ali i u praktičnim razlozima i potrebama svakodnevnog života njenih građana. Kako je nastala Federacija BiH? 

Za razliku od Republike Srpske koja je legitiman i legalan izraz težnje srpskog naroda da opstane i ima svoj

Grb Federacije BiH

državno – pravni okvir na prostoru zapadno od Drine, Federacija BiH je nastala silom, odnosno pritiskom spoljnog faktora. Naime, nedugo nakon vezivanja šahovnica i zelenih muslimanskih zastava na početku građanskog rata u BiH, došlo je do međusobnog sukoba između Bošnjaka i Hrvata, pretežno u zapadnoj Hercegovini i centralnoj Bosni. Sinonim za žestoki oružani sukob dojučerašnjih saboraca predstavlja Mostar, gde su, uprkos teškim višemesečnim borbama, obe strane ostale na približnim početnim pozicijama, uz velike patnje civilnog stanovništva i nezapamćena razaranja tog grada. Vašingtonskim sporazumom iz 1994. godine američka administracija je praktično silom naterala Bošnjake i Hrvate na mirovni sporazum, a zatim i da nastave politički život u istom entitetu kako bi zajedno predstavljali protivtežu Republici Srpskoj koja je već tada morala biti prihvaćena kao realnost na terenu. U trenutku kada je VRS kontrolisala gotovo 70 posto teritorije celokupne BiH, srpski faktor je u skladu sa američkim planom trebalo svesti na “prihvatljivih” 49 posto. To je učinjeno vazdušnim udarima NATO snaga na položaje VRS u okolini Sarajeva i uništavanjem gotovo celokupnog protivvazdušnog potencijala bosanskih Srba. Tako su politička rukovodstva RS i tadašnje SRJ naterana da prihvate nametnute dejtonske uslove. Kada je sporazum potpisan u vojnoj bazi Rajt Peterson neki su počeli euforično da slave. Međutim, kako to obično biva u uporednoj praksi oružanih sukoba, mirovni sporazum je predstavljao tek početak problema. Sporazum je trebalo sprovesti u praksi, u zemlji razorenoj građanskim ratom, sa nepostojećim legitimitetom i državnopravnim kontinuitetom, kao i sa građanima koji su nakon međusobnog krvavog sukoba morali da nastave život jedni pored drugih.

U skladu sa teškoćama koje su se javile kada je ovaj veštački model trebalo sprovesti u praksi, osmišljen je

Unutrašnje uređenje Federacije BiH

katastrofalno komplikovan i glomazan ustavni sistem koji je uz određene kozmetičke promene i danas na snazi i koji će, po svoj prilici, ovu zemlju dovesti do konačnog raspada. Entitet FBiH čini 10 kantona, koji predstavljaju jedinice lokalne samouprave široke autonomije, sa sopstvenim premijerima, vladama, ministarstvima i različitim vrstama drugih institucija. Tako dolazimo do činjenice da FBiH ima 11 premijera (10 kantonalnih i jednog na entitetskom nivou), više desetina ministara na kantonalnom i entitetskom nivou, dok je nezavisnim, vladinim, entitetskim i kantonalnim agencijama, institucijama i službama gotovo nemoguće utvrditi broj, namenu i budžetska sredstva. Pored toga, kantoni u kojima značajan udeo stanovništva čine Hrvati nose i naziv županija, po ugledu na maticu Hrvatsku. Svaki od kantona u svom sastavu ima opštine sa sopstvenim upravama i glomaznim administracijama. Postojanje iznuđenih političkih i ustavnih rešenja u nekim de facto podeljenim gradovima kao što su Sarajevo ili Mostar samo dodatno usložnjava već dovoljno katastrofalnu situaciju u državnoj upravi. U svim državnim organima FBiH potrebno je poštovati nacionalni ključ. Tako se vremenom došlo u situaciju da je nečija nacionalnost važnija od stručnosti koja je neophodna za određeno radno mesto. Problem nacionalnog ključa je opterećivao i bivšu SFRJ, a ishod takve politike nam je svima dobro poznat.

Kada se imaju u vidu ovi najosnovniji podaci o funkcionisanju FBiH, dovoljno je zamisliti primer donošenja najprostije odluke na bilo kom nivou – od državnog, preko entitetskog, kantonalnog i opštinskog. Nije moguće odrediti šta je veći problem – utvrđivanje ko je nadležan za određenu oblast ili pojavu, šta predstavlja izvor prava za konkretan slučaj, postizanje saglasnosti unutar datog nivoa vlasti, ili samo donošenje odluke i njeno sprovođenje u praksi. Kada tome dodamo loše namere, korupciju, lokalna politička potkusurivanja i nesposobnost političara i državnih funkcionera, rezultat je opšte rasulo u odnosu na koje čak i srpska politička svakodnevnica deluje idilično. Sve to naravno košta – u vremenu i novcu. Ogroman državni aparat i visoke činovničke plate čak i za evropske prilike su FBiH u više navrata umalo dovele do bankrota, dok vreme za sarajevsku i mostarsku političku elitu predstavlja krajnje relativnu kategoriju.

Naposletku treba reći da je većina Srba iz većih gradova Federacije BiH proterana već u prvim mesecima

"Ne zaboravi 1993." - natpis u blizini starog mosta u Mostaru

rata, i to širokim dijapazonom metoda – od šikaniranja i mobinga na random mestu i otpuštanja sa posla po nacionalnom ključu, preko fizičkog maltretiranja, i na kraju dizanja u vazduh srpskih stanova i lokala i otvorenog “lova” na Srbe po ulicama bosanskohercegovačkih gradova. Kao rezultat takve politike Alije Izetbegovića i njegovih političkih istomišljenika više je sarajevskih Srba stradalo u muslimanskim kazamatima u ratu 1992-1995. nego tokom postojanja zločinačke tvorevine NDH u Drugom svetskom ratu, u Mostaru su Srbi sa pozicije značajnog faktora silom svedeni na svega par procenata, dok u ostalim većim gradovima FBiH naš narod predstavlja statističku grešku. Situacija je u manje urbanimm sredinama FBiH daleko sumornija. Kada imamo u vidu ovakve porazne statističke podatke, o uticaju preostalih Srba u političkom i uopšte javnom životu Federacije BiH je iluzorno govoriti. Ukoliko i imaju nekakav uticaj u politici ovog entiteta, onda su to sporedne oblasti takozvane “niske politike”, poput telekomunikacija ili turizma. Suštinske stvari visoke politike su izgleda isuviše ozbiljne za muslimansko - hrvatske čelnike FBiH da bi bile prepuštene Srbima. Uprkos svim ovim lako proverivim podacima, određeni medijski i javni krugovi uporno insistiraju na navodnoj “genocidnosti” RS, njenoj nelegitimnosti, navodnoj agresiji na BiH i slično. Da li je “genocidna tvorevina” RS ili je to FBiH, mislim da je, na osnovu iznetih podataka, sasvim jasno.

Ustavni dejtonski inženjering navodi nas na zaključak da je država BiH sastavljena upravo tako da se na sve  načine onemogući njen raspad do koga će neminovno doći, i da ujedno predstavlja najmanji zajednički imenilac Bošnjaka i Hrvata u ovom trenutku. FBiH u aktuelnoj državnoj strukturi predstavlja “trojanskog konja” koji je veoma mudro osmišljen tako da na svim poljima maksimalno oteža bilo kakve eventualne jednostrane poteze zvanične Banje Luke u budućnosti. To je učinjeno nestabilnim institucijama koje destabilizuju i RS, mudrom prilagođavanju realnosti na terenu aktuelnim političkim potrebama sarajevskih unitarista, kao i geopolitičkim inženjeringom koji svaki pokušaj osamostaljenja RS čini događajem na ivici ponovnog oružanog sukoba unutar BiH.

Revizija Vašingtonskog sporazuma – condition sine qua non opstanka BiH?

Od okončanja građanskog rata u BiH osmišljavana su mnogobrojna ustavna i zakonska rešenja za promenu unutrašnjeg uređenja Federacije BiH, jer je veoma brzo nakon završetka rata postalo jasno kakav problem u sebi nosi usvojeno rešenje. Uglavnom su predlagani varijeteti obuhvatali i Republiku Srpsku, i u principu su predstavljali samo još jedan model pokušaja “puzeće” unitarizacije BiH, a ne iskreno pristupanje rešavanju problema sa kojima se u svakodnevnom životu suočavaju sva tri konstitutivna naroda u većem bosanskohercegovačkom entitetu. Rešenja su se kretala od regionalizacije celokupne teritorije BiH, preko predloga za potpunu unitarizaciju bez entiteta i kantona i uređenja po modelu tipične građanske države, predloga za smanjivanje broja kantona, sve do predloga za podelu FBiH na bošnjački i hrvatski entitet.

U moru besmislica i unitarističkih snova političkih naslednika Alije Izetbegbovića, ovo poslednje je verovatno

Etnička struktura BiH

najracionalniji do sada iznet predlog. Takvim rešenjem bi svaki konstitutivni narod imao svoj politički i pravni okvir, a samim tim bi se sistem drastično pojednostavio i bila bi izbegnuta neargumentovana prepucavanja političkih elita Bošnjaka i Hrvata. Za ovakvo rešenje, međutim, postoje dve blago rečeno otežavajuće okolnosti. Prva je etnička struktura stanovništva i njihov raspored na terenu, a druga je strah bošnjačkog faktora od dalje dezintegracije već klimave države. Etnička struktura stanovništva na terenu onemogućava ili znatno otežava formiranje bošnjačkog i hrvatskog entiteta. Centralna Bosna je tradicionalno multietnička oblast, a u određenim opštinama ove oblasti Hrvati čine natpolovičnu većinu. U ovakvoj situaciji centralna Bosna sa nekoliko opština u kojima Hrvati čine važan faktor predstavlja “tampon zonu” između glavnog grada Sarajeva i većinski bošnjačkih kantona u istočnoj Bosni, i većinski bošnjačkih kantona i opština u zapadnoj Bosni i severnoj Hercegovini, čime bi eventualan budući bošnjački entitet bio fizički odvojen na dva dela. Strah bošnjačkih političkih predstavnika od dalje dezintegracije BiH je realan. Međutim, odgovornost za to snose upravo aktuelna politička elita i njihovi ideološki prethodnici. Megalomanske ambicije Alije Izetbegovića i njegovih saboraca su 1992. izazvale najkrvaviji oružani sukob u Evropi nakon Drugog svetskog rata čiji je rezultat 100.000 izgubljenih života, upravo iz straha od podele BiH po etničkom kriterijumu i zbog želje da se oformi teokratsko društvo po uzoru na Izetbegovićevu “Islamsku deklaraciju”. Kada su Bošnjaci shvatili da ni islamizaciju ni unitarizaciju silom nisu u stanju da ostvare, strah od dezintegracije ratom stvorene Dejtonske BiH se samo pojačao.

Quo vadis FBiH?

BiH je država u permanentnoj krizi od svog nastanka u vihoru građanskog rata devedesetih godina. Država u kojoj ne postoji konsenzus gotovo ni oko jednog pitanja, od međunarodnih integracija do pitanja od značaja za svakodnevni život njenih građana, može da opstane isključivo pod brutalnim pritiskom određenih međunarodnih krugova. Mirno razdruživanje ova dva entiteta u dve nezavisne države na kratak rok ne deluje kao realno rešenje. Međutim, suštinske promene u međunarodnoj politici se poslednjih meseci i godina ubrzavaju geometrijskom progresijom, a aktuelno rukovodstvo Republike Srpske je izabralo pravu i jedinu moguću stranu korisnu za sopstvene interese u datim okolnostima. U takvom nepredvidivom okruženju se u dužem vremenskom periodu koji predstoji može očekivati redefinisanje statusa Republike Srpske i preispitivanja njenog ostanka unutar BiH. Ovakav scenario je objektivno moguće očekivati posebno ukoliko u nastupajućem periodu bude snažnijih pritisaka za održavanje takozvanog “Dejtona 2”, kojim bi se drastično smanjile nadležnosti Republike Srpske, a na čemu Zapad već duže vreme otvoreno insistira. Ukoliko imamo u vidu da je Dejtonski mirovni sporazum 1995. godine nametnut NATO bombama, a sada se želi nametnuti promena tog istog sporazuma na način na koji to odgovara njegovim tvorcima, dolazimo do svojevrsnog apsurda i dvostrukih standarda svojstvenih atlantističkoj političkoj doktrini u globalnoj politici. Takva rešenja i “lomljenje preko kolena” sudbinskih pitanja tako svojstveno zapadnim političarima i njihovim neposrednim izvršiocima na ovim prostorima samo može doprineti dodatnom potpirivanju već dovoljno uzavrele situacije u “bosanskom loncu”. Ukoliko do “Dejtona 2” dođe pod pritiskom zapadnog faktora, najoptimalnija pozicija koju RS može da zauzme je “sve ili ništa” – odnosno ili izvorni Dejtonski sporazum, ili su sva pitanja otvorena, pa i pitanje ostanka RS unutar BiH.

Ono što je od suštinske važnosti za Srbe sa druge strane Drine da ni pod kojim uslovima ne dozvole dalje ukidanje nadležnosti Republike Srpske i njihovo prenošenje na centralnu vlast BiH, bilo to u sklopu nekakvog potencijalnog “Dejtona 2” ili pojedinačnim aktivnostima zapadnih centara moći i izvršilaca u Sarajevu. Pritiscima će biti teško odoleti kao i do sada, ali ne i nemoguće. Hrvatsku tendenciju za većom samostalnosti i težnju za stvaranjem trećeg entiteta o kojoj se sve više govori treba pažljivo posmatrati, izučavati i na osnovu toga donositi zaključke i zvanične stavove isključivo i samo u skladu sa srpskim nacionalnim interesima. Ukoliko se proceni da je za srpski faktor nevažna sudbina eventualnog hrvatskog entiteta, treba se držati po strani, i nikada ne treba smetnuti s uma činjenicu da su 1992. Bošnjaci i Hrvati vezivali zastave i borili se zajedničkim snagama protiv Srba sve dok se nisu međusobno sukobili oko teritorija i interesa.

Umesto zaključka – budućnost?

BiH jednostavno ne može da funkcioniše kao unitarna država. To nije politički niti ideološki stav – to je realnost oličena u rezultatima na terenu, makroekonomskim pokazateljima i stavovima dobrog dela političke elite i građana u toj zemlji. Dalju unitarizaciju niti bilo kakva rešenja problema FBiH koja bi podrazumevala žrtvovanje interesa RS ni po koju cenu ne treba dopustiti. Političari iz RS veoma često ponavljaju misao koja može delovati kao isprazna floskula, međutim, u BiH ona ima specifičnu težinu – ispravno je samo ono rešenje koje nastane kao proizvod dogovora sva tri konstitutivna naroda i njihovih predstavnika. Nijedan stav bilo kog od tri naroda ne sme ostati zanemaren. Poslednji put kada se to dogodilo bilo je proleće 1992. godine, a rezultat takve politike svi u regionu i danas osećamo na svojoj koži. Uprkos nefunkcionalnosti čitave države i svim navedenim problemima koji su njen proizvod, bošnjački politički establišment uz podršku nekih hrvatskih i inostranih unitarističkih krugova želi da i Republiku srpsku uvuče na put bez povratka, i na taj način skine sa sebe odgovornost za nefunkcionisanje države i katastrofalnu situaciju u kojoj se ona nalazi. To se čini puzećom unitarizacijom BiH kroz nametanje zakona od strane OHR-a primenom tzv. bonskih ovlašćenja, pozivanjem različitih međunarodnih faktora da vrše pritisak na institucije RS, pokušajima “bosanskog proleća” i nametanja takvog scenarija RS itd. Ukoliko imamo u vidu da su Srbi u Federaciji BiH statistička greška, da bilo kakav zahtev za njihovim pravima uvek ostaje mrtvo slovo na papiru, a da je RS u odnosu na FBiH primer kako država u teškim okolnostima može da funkcioniše, onda je i laiku potpuno jasno koji deo BiH koči njen razvoj, rasipa oskudne resurse i uništava ono malo što je posle troipogodišnjeg građanskog rata preostalo u ovoj državi. Još samo da to postane jasno beogradskim političarima koji od krvavog raspada bivše Jugoslavije svojom nezainteresovanošću i suludim evrofanatizmom guraju Srbe iz RS u samrtni zagrljaj unitarista iz Sarajeva i njihovih ideoloških i geopolitičkih istomišljenika i saboraca iz različitih delova sveta, od Rijada do Vašingtona.