Srbi u Sarajevu - istorija jedne tragedije

Malo koji prostor u svetskim okvirima ima istorijsku konstantu turbulentnih i tragičnih dešavanja kao što ima Balkan. Prostor na kome srpski narod vekovima živi uvek se nalazio na istorijskoj vetrometini i gotovo uvek u samom središtu važnih međunarodnih zbivanja na evropskom kontinentu. Na ovim prostorima ukrštali su se interesi velikih svetskih i evropskih sila tokom proteklih vekova. U takvim okolnostima država Srbija i naš narod na čitavom prostoru koji naseljava bili su prinuđeni da opstaju u različitim okolnostima i sa promenljivom srećom, ali uvek su plaćali ogromnu cenu svog geopolitičkog položaja. U ratovima koji su proistekli iz raspada socijalističke Jugoslavije mnogo je primera tragičnih ljudskih sudbina, stradanja ljudi svih vera i nacionalnosti, razaranja čitavih gradova, regija, pa i čitavih država. Ali malo koji grad na prostoru bivše zajedničke države je u toj meri bio u centru pažnje domaće i svetske javnosti, i malo koji grad je u toj meri stradao kao što je stradalo Sarajevo. Naravno, u epicentru svih ovih tužnih dešavanja nalazio se srpski narod, koji je pre rata u BiH činio značajan udeo u stanovništvu ovog grada. Danas se njegovo prisustvo u delu grada koji je pripao Federaciji BiH nažalost meri promilima.

Predistorija

Osvajački pohodi Osmanlijske imperije preko Balkana na zapad nisu zaobišli ni Bosnu i Hercegovinu. Nakon pada srpske Despotovine pod tursku vlast, Osmanlije su pokorile i Kraljevinu Bosnu 1463. godine, a Hercegovinu 1482. u vreme kada je osmanlijski vladar bio Mehmed II Osvajač. Pad Bosne i Hercegovine pod Turke presudno je odlučilo veliko nezadovoljstvo bosanskih seljaka. Konačan pad Bosne i Hercegovine pod tursku vlast u potpunosti je odredio sudbinu ovih prostora i uslovljavao dalje istorijske događaje na Balkanu sve do današnjeg dana. Tokom vekova vladavine nehrišćanskog zavojevača domaće hrišćansko  stanovništvo je nasilno prevođeno u islam, ili je dobrovoljno prihvatalo novu religiju u zamenu za privilegije nedostupne nemuslimanskom življu. Ova društvena pojava je naročito bila pristna u vremenu kada je Osmanlijska imperija bila na vrhuncu svoje moći i bila pred prodiranjem u samo srce Evrope, krajem 17. veka. Austrougarska je okupirala Bosnu i Hercegovinu 1878, a anektirala 1908. godine. Tada ovi prostori po prvi put u značajnijoj meri osećaju centralnoevropski uticaj, i samim tim znatan posredan uticaj katoličke crkve. Svi nabrojani kulturni uplivi – slovensko-pravoslavni, osmanlijski i centralnoevropski katolički presudno su uticali na sudbine ljudi na ovom prostoru. Upravo ovi identiteti stvoriće kasnijih decenija i vekova šaroliku etničku strukturu koja će nažalost biti izvor svih zala na ovom podneblju. Sarajevo se kao najveći grad u Bosni u potpunosti uklapalo u ovu istorijsku sliku.

Grad na Miljacki - grad duge istorije

Po prvi put u svojoj istoriji Sarajevo postaje poznato u čitavom svetu na Vidovdan 1914. godine. U ovom gradu je izvršen atentat na austrijskog nadvojvodu Franca Ferdinanda, što je poslužilo kao povod za dugo planirani napad Austro-Ugarske na Srbiju i uništenje njene državnosti i samim tim njenih pretenzija prema okolnim teritorijama naseljenim Srbima. Odmah nakon ubistva nadvojovode otpočinju napadi na Srbe i njihovu imovinu u Sarajevu i širom Bosne i Hercegovine. Nedugo zatim kreću dobro poznati događaji Prvog svetskog rata, iz koga Srbija izlazi na pobedničkoj strani. Nakon Velikog rata pobednica Srbija presudno utiče na formiranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u čiji sastav ulazi i Bosna i Hercegovina. Prema poslednjem popisu Kraljevine SHS 1931. godine Sarajevo je imalo sledeći etnički sastav – od 78.173 stanovnika muslimana je bilo 29.649, pravoslavnih 18.630, a rimokatolika 21.372. Broj stanovnika pravoslavne i muslimanske veroispovesti se dakle nije dramatično razlikovao kao što će to biti slučaj kasnijih godina.

Drugi svetski rat je na površinu istorijskih zbivanja izbacio zločinačku tvorevinu NDH. Težnja za ostvarenjem „tisućljetnog sna“ i formiranjem dugo sanjane velike Hrvatske države koja bi se prostirala do Drine dovela je NDH na prostor Bosne i Hercegovine i Sarajeva. Upravo u Sarajevu je 3. septembra 1941. formirana po zlu poznata ustaška formacija „Crna legija“, koja će do kraja rata sejati smrt širom jugoslovenskih prostora, a posebno u Bosni i Hercegovini. U toku sukoba Sarajevo postaje jedan od najvažnijih centara delovanja partizanskog pokreta otpora. Prema bošnjačkim izvorima, u ratu za oslobođenje zemlje poginuo je 10.961 građanin Sarajeva. Velika većina poginulih su pali kao žrtve ustaškog fašističkog terora. Najveći deo čine Jevreji – njih 7.092 koji su uglavnom deportovani u ustaške logore smrti, zatim Srbi – 1.427, 412 Bošnjaka, 106 Hrvata i nekoliko desetina ostalih. Iz priloženih podataka lako možemo videti da se u Sarajevu najpre radilo na „konačnom rešenju“ jevrejskog pitanja od strane ustaške vlasti, dok su Srbi u najvećoj meri učestvovali u oslobađanju Sarajeva od okupatora. Upečatljivo mali broj nastradalih muslimana objašnjava činjenica da su oni u velikoj meri sarađivali sa okupatorom i borili se na njegovoj strani u ustaškoj SS „Handžar“ diviziji, u srpskom narodu poznatijoj kao „fesaroši“. Kao nagrada za lojalnost okupatorskoj vlasti muslimanskom stanovništvu najčešće je sledovala oduzeta srpska i jevrejska imovina – stanovi, zanatske radionice, prodavnice itd. Tokom Drugog svetskog rata stradalo je nešto manje od dva procenta ukupnog srpskog stanovništva u gradu.

Po oslobođenju zemlje nova vlast je pristupila „politički korektnom“ viđenju istorijskih događaja, u svetlu novonastalog „bratstva i jedinstva“. U takvim okolnostima bilo je opasno govoriti o zločinima činjenim nad Srbima ratnih godina. Nakon rata Sarajevo započinje posleratnu obnovu u SR BiH predvođenu novim komunističkim rukovodstvom. Poput ostalih gradova u bivšoj državi Sarajevo se ubrzano razvija i industrijalizuje, a Bosna i Hercegovina postaje svojevrsni "melting pot" stvoren forsiranjem novostvorenog jugoslovenskog identiteta u odnosu na pređašnje nacionalne ili verske. Sarajevo u tom periodu postaje veoma moderan evropski grad, dobija Univerzitet, a broj stanovnika se po prvi put povećava preko 400.000. U periodu od Drugog svetskog rata do tragičnog kraja Jugoslavije broj Srba u Sarajevu se gotovo neprekidno povećavao, s obzirom na centralnu političku, obrazovnu i industrijsku ulogu ovog grada u SR Bosni i Hercegovini. Time se srpski nacionalni korpus u ovom gradu delimično oporavio od stradanja pod ustaškim nožem u Drugom svetskom ratu. Zenit svog uspeha i popularnosti ovaj grad doživljava 1984. godine kada su u njemu na spektakularan način organizovane XIV Zimske olimpijske igre, kada je glavni grad tada socijalističke republike Bosne i Hercegovine zasijao punim sjajem. Nažalost, neće dugo vremena proći nakon ovog blistavog događaja a da Sarajevo ponovo ne zauzme naslovne strane svih svetskih novina, ovoga puta kao deo crne hronike.

Sarajevski pakao 1992-1995.

Odmah na početku krvavog građanskog rata Sarajevo je postala centralna tema svih medija u okruženju i Evropi. Logično je da je Sarajevo bilo epicentar početka sukoba s obzirom da je glavni i najveći grad BiH, sa veoma izraženom heterogenom nacionalnom strukturom. Situacija je postala zategnuta nakon prvog poznatog zločina koji se dogodio u tom gradu, kada je lokalni kriminalac Ramiz Delalić zvani „Ćelo“ pucao na srpsku svadbu i tom prilikom ubio svata Nikolu Gardovića. Srbi na taj događaj odgovaraju podizanjem barikada širom grada, kako bi se zaštitili od onoga što im se uveliko spremalo. Dok je situacija bila podnošljiva do te mere da se grad mogao slobodno napustiti, mnogi Srbi su spas potražili na teritoriji pod kontrolom srpskih snaga, u samoj Srbiji ili u nekoj od zapadnoevropskih zemalja. Od trenutka kada u Sarajevo postaje nemoguće ući i nemoguće iz njega izaći, na scenu stupaju ljudi koji su do početka rata bili samo lokalni kriminalci. Međutim, kako to obično biva, ratni vihor ih je izbacio na površinu i oni su u takvom nesrećnom okruženju preko noći postali gospodari života i smrti sarajevskih Srba. Pored pomenutog „Ćele“ po brutalnosti i iživljavanju nad srpskim civilima takođe se istakao Mušan Topalović zvani „Caco“. Okoreli kriminalac je postao poznat po tome što je sa pripadnicima svoje 10. brdske brigade 1. korpusa Armije Bosne i Hercegovine odvodio Srbe do jame Kazani na planini Trebević i tamo ih nemilosrdno likvidirao. Za njima nije zaostajao ni komandant vojne policije Armije BiH Ismet Bajramović, takođe poznat kao „Ćelo“. Vojna policija se istakla u hapšenjima i maltretiranjima lokalnih Srba tokom čitavog rata. Naravno, ove zločince pravda nikada nije stigla. Ramiz Delalić je ubijen 2007. godine u Sarajevu, Ismet Bajramović je izvršio samoubistvo 2008. godine u Sarajevu, dok je Mušan Topalović ubijen 1993. godine u oružanom obračunu. Pored kriminalaca gradom su gospodarile različite vrste paravojnih i parapolicijskih jedinica lojalnih Aliji Izetbegoviću, neretko direktno konkurišući jedne drugima, što je dovodilo do opšteg rasula, straha i panike čak i među Muslimanima. Do formiranja Armije BiH grad su kontrolisale jedinice Patriotske lige, čiji je komandant bio Sefer Halilović. Ova jedinica je bila najaktivnija u Sarajevu. Po zlodelima su se posebno istakli pripadnici jedinice „Crni labudovi“ koji su bili u sastvu Patriotske lige. Nakon uspostavljanja Armije BiH kontrolu nad gradom preuzima 1. korpus, čiji je komandant bio Mustafa Hajrulahović zvani „Talijan“. U zlostavljanju stanovnika nebošnjačkog porekla isticali su se i pripadnici MUP-a Sarajevo.

Napad na kolonu JNA u Dobrovoljačkoj

Nezahvalno je u ratnom vihoru izdvajati tragedije i odmeravati koja od njih je veća, jer je ugašen život svakog čoveka tragedija za sebe. Ali po odsustvu i trunke ljudskosti, po brutalnosti muslimanskih snaga i po broju žrtava, svakako se može izdvojiti slučaj napada na kolonu JNA u Dobrovoljačkoj ulici. Napad se dogodio 3. maja 1992. godine, tokom dogovorenog povlačenja jedinica JNA iz kasarne na Lukavici. Najpre se situacija u aprilu zakomplikovala do te mere da su pripadnici muslimanskih oružanih snaga napali minobacačkom i snajperskom vatrom komandu Četvrte armije JNA na Bistriku. Zatim su 2. maja izvršili brutalan napad na Dom JNA kada je opkoljeno 10 vojnika JNA koji su pružali otpor. Napad su sproveli pripadnici Zelenih beretki, paravojnih formacija Stranke demokratske akcije, pod komandom Jusufa Juke Prazine i Kerima Lučarevića zvanog „Doktor“, komandanta Vojne policije Armije BiH. 3. maja je između generala JNA Milutina Kukanjca i komandanta UNPROFOR-a Luisa Makenzija dogovrena razmena tada uhapšenog Alije Izetbegovića za vojnike i oficire zarobljene na Lukavici. Izetbegović je lično garantovao da će konvoj bezbedno napustiti kasarnu. Istine radi treba reći da je tom sastanku prisustvovao i današnji ministar spoljnih poslova BiH Zlatko Lagumdžija. Pokret je započeo oko 18 časova. U koloni se nalazilo četrdesetak vozila sa oko trista ljudi. Kada je kolona ušla u Dobrovoljačku ulicu, na nju je otvorena vatra iz svih raspoloživih sredstava – tromblonskim minama, streljačkim naoružanjem itd. One koje nisu uspeli da dotuku sa prozora i krovova, muslimanski vojnici su izvlačili iz vozila i hladnokrvno ubijali. Prema podacima MUP-a Republike Srpske u napadu Muslimana na kolonu u Dobrovoljačkoj živote je izgubilo 42 vojnika JNA, dok ih je 73 ranjeno, a 215 zarobljeno ili oteto. Naređenje za masakr golobradih vojnika koji su mahom bili na odsluženju vojnog roka izdao je zamenik komandanta Teritorijalne odbrane BiH Zaim Backović zvani „Zagi“. MUP Srbije je raspisao poternicu za 19 lica zbog ovog ratnog zločina, a od zvučnijih imena na njemu se nalaze već pomenuti Mustafa Hajrulahović, Zaim Backović, Sefer Halilović, Jovan Divjak, Haris Silajdžić i drugi. Neki od njih slobodno žive u Federaciji BiH, a neki se čak veoma uspešno bave politikom.

Krajnje je sporna priroda događaja na sarajevskoj pijaci Markale i u bivšoj ulici Vase Miskina. Naime, događaji na ovim lokacijama su zahvaljujući veoma uspešnom medijskom ratu postali poznati širom sveta, iako njihova priroda nije do kraja razjašnjena. Muslimanska strana tvrdi da su na tim lokacijama brutalno pobijeni njihovi civili granatama sa srpskih položaja. Međutim, ovakve tvrdnje su sporne u najmanju ruku. Na pijaci Markale su se dogodila dva masakra. Prvi se dogodio 5. februara 1994. godine kada je poginulo 68 ljudi a ranjeno 144. Drugi masakr se dogodio 28. avgusta 1995. kada je poginulo 37 ljudi, a ranjeno 90. Drugi napad je poslužio kao povod za vazdušne napade NATO-a na položaje Vojske Republike Srpske. Ovi napadi su rezultirali potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma i označili kraj rata u Bosni i Hercegovini. Postoje dva viđenja ovog događaja. Prvo viđenje zastupa aktuelna vlast u Federaciji BiH, a to je da su ovaj zločin počinili pripadnici Vojske Republike Srpske ispalivši minobacačku granatu na nenaoružane civile. Ovakvo mišljenje deli i Haški tribunal. Nakon masakra na Markalama, zapadni mediji su ekspresno optužili srpsku stranu, što je samo po sebi bilo sumnjivo. Međutim, po mišljenju nezavisne komisije iz 1995. ne postoje jasni dokazi da li je granata ispaljena sa položaja VRS ili položaja Armije BiH, jer je prema istraživanjima bilo fizički moguće i jedno i drugo. Takođe, odmah nakon događaja je UNPROFOR u svom izveštaju objavio da je granata ispaljena sa muslimanskih položaja, a general Majkl Rouz je izjavio da se ne može sa sigurnošću tvrditi sa čijeg položaja je ispaljena granata. Srpski političari su okrivili muslimansku stranu misleći da je ona počinila stravičan zločin ispalivši granatu na sopstveni narod da bi okrivila srpsku stranu i time izazvala mešanje NATO saveza. Na osnovu pomenutih činjenica, specijalni izaslanik generalnog sekretara UN Jasuši Akaši je izjavio da je još uvek nejasno ko je počinio zločin na Markalama, tako da je prema istraživanjima UN ovaj slučaj ostao nerazjašnjen do kraja......U ulici Vase Miskina se dogodio sličan scenario. Minobacačka granata je 27. maja 1992. pala na civile koji su čekali u redu za hleb. Tada je poginulo 26, a ranjeno 108 ljudi. I u tom slučaju su muslimanske vlasti i javnost optužili srpsku stranu za masak, a srpska strana je negirala da je granata ispaljena sa njenih položaja. I ovaj slučaj je u široj međunarodnoj javnosti ostao maglovit. Ovakvi događaji, njihovo tumačenje i njihovo nerazjašnjavanje u tako osetljivoj sredini kakva je BiH doprinose dodatnim napetostima i nepoverenju između bivših zaraćenih strana.

Sarajevska "crvena linija" - a Srbi?

Ono što najubedljivije svedoči o stepenu stradanja srpskog naroda u Sarajevu i njegovoj okolini je činjenica da je u periodu od 1992. do 1995 godine u Sarajevu poginulo više Srba nego tokom Drugog svetskog rata, kada je Sarajevo bilo u sastavu ustaške zločinačke tvorevine NDH. Prema popisu stanovništva u BiH iz 1991. godine, u Sarajevu je živelo 157.526 stanovnika srpske nacionalnosti, što je iznosilo oko 30 procenata stanovnika ovog grada. Ako imamo u vidu da je prema Institutu za istraživanje srpskih stradanja u XX veku na teritoriji Sarajeva u toku rata ubijeno 8.504 stanovnika srpske nacionalnosti, dolazimo do frapantnog zaključka da je 5,4 posto ukupnog predratnog broja Sarajlija srpske nacionalnosti pobijeno, najčešće u kućama i stanovima, ali neretko i u logorima formiranim za tu svrhu na različitim mestima u gradu. 

Rat u Bosni i Hercegovini završen je potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma kojim je predviđeno novo političko ustrojstvo BiH. Prema podacima Instituta za istraživanje srpskih stradanja u 20. veku na teritoriji BiH je stradalo oko 2,5 posto srpske populacije, dok je taj broj na području grada Sarajeva oko 5,4 posto, što dovoljno govori o značaju i razmerama tragedije srpskog naroda u glavnom gradu BiH. Tek po okončanju oružanog sukoba istina je polako isplivala na videlo. Prema podacima Komiteta za prikupljanje podataka o izvršenim zločinima protiv čovečnosti i međunarodnog prava u Sarajevu su tokom rata postojala 123 logora za osobe srpske nacionalnosti. Po brutalnosti su se izdvajali logor u Tarčinu, Viktor Bubanj, silosi, policijska stanica, pa čak i škole koje su preko noći pretvarane u mučilišta i stratišta za dojučerašnje komšije. Mnogi Srbi koji su izbegli hapšenja od strane muslimanskih paravojski, a bili prinuđeni da nastave da žive u Sarajevu, bili su izlagani maltretiranju i šikaniranju od strane svojih komšija Bošnjaka. Najčešće su maltretirani zbog svog porekla, zbog sumnje da im članovi porodice učestvuju u ratu na „agresorskoj“ strani, pa čak i zbog navodnog navođenja projektila vojske Republike Srpske na ciljeve muslimanske vojske. U tim vremenima je bila dovoljna jedna rečenica da sarajevski Srbin završi u pomenutim kazamatima.

Falsifikovanje istorije

Dobrovoljačka - Hamdije Kreševljakovića

Zločinci ili heroji?

Pokušaj da se srpskom narodu u BiH pripiše kolektivna krivica i karakter „genocidnog naroda“ i „agresora“ u građanskom ratu u BiH realizovan je suđenjima kompletnom ratnom političkom i vojnom vrhu Republike Srpske pred Međunarodnim tribunalom u Hagu. Do sada je veliki deo ratnog vođstva srpskog naroda u BiH osuđen na dugogodišnje zatvorske kazne. Među velikim brojem dela koja im se stavljaju na teret najčešće se nalazi i Sarajevo kao nezaobilazna tačka svih optužbi i konstrukcija upućenih na račun srpskog naroda u celini. Na taj način međunarodna javnost putem medija dobija potpuno pogrešnu sliku o ratnim događanjima u ovom gradu, serviranu kao brutalan agresorski čin bosanskih Srba na nebranjeni grad. Međutim, niko ko se detaljnije ne pozabavi ratnim događanjima u ovom gradu neće saznati da su u vreme najžešćih sukoba u i oko grada Sarajeva, u samom gradu potpunu vlast imale gorepomenute zloglasne jedinice lojalne Aliji Izetbegoviću, gospodari sudbina sarajevskih Srba ratnih godina. Mnoge Sarajlije srpske nacionalnosti koje su imale sreću da prežive pakao u kojem su se našli mogu svojim životnim pričama posvedočiti na koje su sve načine spašavali gole živote pred kamama muslimanskih fundamentalista i lokalnih kriminalaca. Veoma zanimljiva u čitavom spletu nesrećnih okolnosti u „bosanskom loncu“ je činjenica da je od početka rata u bošnjačkim političkim krugovima postojala podela na „dobre“ i „loše“ Srbe. Loši su, naravno, bili oni koji su stali u odbranu svog kućnog praga i stupili u redove Vojske Republike Srpske, a dobri oni koji su po volji pristalica Alije Izetbegovića okrenuli cevi prema sopstvenom narodu i pristupili Armiji Bosne i Hercegovine. U pohodima protiv sopstvenog naroda „proslavili“ su se pripadnici Prve slavne muslimanske brigade, ili kako su je Bošnjaci odmila zvali – „slavna pravoslavna“. Veliki broj njenih pripadnika srpske nacionalnosti poginuo je u borbama protiv sopstvenog naroda na brdu Žuči u okolini Sarajeva.

Nakon okončanja višegodišnjih sukoba, vlasti u Federaciji BiH pristupile su legitimizaciji postupaka sopstvene strane u ratu na različite načine – prikrivanjem evidentnih ratnih zločina počinjenih nad Srbima, medijskim spinovanjem i prekrajanjem činjenica koje evidentne ratne zločince oslobađaju bilo kakve krivice. Ključnu ulogu u oslobađanju zločinaca ima Sud BiH koji je mnogo puta do sada izazvao žustre polemike na relaciji Sarajevo – Banja Luka. Nezaobilazna tačka prekrajanja istorijskih činjenica i uticaja na sopstveno javno mnjenje je između ostalog praksa promena naziva ulica, toliko puta primenjivana u osamostaljenim republikama bivše Jugoslavije. Federalno Sarajevo u tome prednjači, pa je na primer nekadašnja ulica JNA sada ulica Zelenih beretki, nekadašnja Vase Miskina sada je Ferhadija, Nedeljka Čabrinovića je Na Varoši, a nekadašnja Obala Stepe Stepanovića sada nosi naziv Obala Kulina Bana. Iz priloženog možemo primetiti da gradska vlast u Sarajevu čini sve što je u njenoj moći da zatre svaku pomisao o predratnom postojanju bilo kog drugog naroda u istoriji grada Sarajeva i Bosne i Hercegovine osim muslimana Bošnjaka. I ne samo to, već se nazivi ulica često smišljeno daju po zločinačkim jedinicama Armije BiH ili MUP-a Sarajevo lojalnih bošnjačkoj vlasti, i to onih koji su ruke okrvavili krvlju srpskih civila. Naravno, tamošnja javnost za to ne zna ili ne želi da zna, a ove formacije su prema njihovim shvatanjima herojske i oslobodilačke, usmerene protiv „agresora“. Svakome ko se barem površno bavi međunarodnom politikom ostaje sasvim nejasno na koji način agresor može biti neko ko vekovima živi u državi koja je navodni predmet agresije. Napadi na imovinu Srpske pravoslavne crkve pre su pravilo nego izuzetak. Napadi na hram Preobraženja Gospodnjeg, od kojih se poslednji dogodio 31. decembra 2011. Godine, napadi na sveštenike i imovinu SPC, skrnavljenje pravoslavnog groblja u Sarajevu samo potkrepljuju tvrdnje političkih predstavnika Srba iz Republike Srpske da se sve čini da se Srbima onemogući normalan život u ovom gradu, a interno raseljenima ili izbeglima povratak.

Dejtonskim mirovnim sporazumom kojim je rat okončan ugovorena je linija razgraničenja novonastalih entiteta. Ova linija je dogovorena tako da Sarajevo deli na dva dela – grad Sarajevo koji pripada Federaciji BiH i Istočno Sarajevo koje pripada Republici Srpskoj. U ova dva dela grada formirane su paralelne insitucije, kako državne i opštinske, tako i obrazovne poput Univerziteta, čime ovaj grad nalikuje na ratom podeljeni Mostar. Dva dela istog grada se razvijaju praktično kao dva posebna grada, u različitim entitetima, sa različitim nazivima ulica i žive zasebnim životom. Jako je malo Srba koji žive u delu grada koji pripada Federaciji BiH, a treba reći da ni broj Bošnjaka koji žive u Istočnom Sarajevu nije mnogo veći.

Budućnost?

Dvadeset godina od početka rata i nepunih sedamnaest godina od Dejtonskog mirovnog sporazuma kojim je okončan troipogodišnji bosanskohercegovački pakao, u Sarajevu su i dalje prisutni duhovi rata. Na telu grada i dalje su otvorene rane u vidu ruševina koje služe kao opomena budućim generacijama i spomenik jednom suludom vremenu. Ekonomska situacija je loša, a podela na Istočno (srpsko) i „federalno“ Sarajevo je, reklo bi se, aktuelnija nego ikad. Pomaci u međuljudskim odnosima evidentno postoje, međutim, čini se da i najmanje iskre i političke poruke koje šalju zvanična Banja Luka, Sarajevo i Mostar doprinose dodatnom nepoverenju i učvršćivanju već dovoljno ušančenih stavova i predrasuda tri konstitutivna naroda jednih prema drugima. Kao najbolji primer za ovako nešto može poslužiti način na koji je u maju ove godine obeležen početak rata u BiH i Sarajevu od strane bošnjačkog političkog rukovodstva. Niko od pripadnika odlazeće vlasti u Srbiji se nije setio da pita da li 11.541 stolica koja predstavlja tzv. „Sarajevsku crvenu liniju“ i simbolizuje broj poginulih Sarajlija tokom rata obuhvata i najmanje 8.504 Srba zverski pobijenih od strane muslimanskih fundamentalista i lokalnih kriminalaca lojalnih bošnjačkoj vlasti u tom gradu, niti je ikom palo na pamet da konstatuje da se na srpskoj državnoj televiziji vest o početku „opsade Sarajeva“ nametnula kao važnija i da je sa daleko većom pažnjom propraćena nego godišnjica fašističkog bombardovanja sopstvenog glavnog grada 1941. godine. Dok god pravosudni organi ne izvedu krivce za ova zlodela pred lice pravde, iskrenog pomirenja i suživota u ovom gradu najverovatnije neće biti. Pogoršanju sveukupne atmosfere dodatno doprinose i izjave vodećih bošnjačkih političara povodom pomenutog datuma koji se čak usuđuju da Srbe porede sa fašistima i pripisuju im kolektivnu krivicu. Verovatno će tek u nekoj budućoj generaciji Sarajlija zaceliti duboke rane nastale u tragediji građanskog rata, a samim tim i stvoriti elementarne uslove za normalan suživot i međusobno poštovanje Srba, Bošnjaka i Hrvata u ovom gradu koji je nekada služio kao primer multietničnosti i tolerancije i daleko van granica bivše zajedničke države.

Mađarska postaje "Orbanistan"?

Mađarska je država koja ima veoma burnu političku istoriju, kao malo koja država centralne Evrope. Međutim, s obzirom na činjenicu da je ova zemlja naš severni sused, prilično čudi što mi veoma malo znamo kako o istoriji, tako i o aktuelnim događanjima u Mađarskoj. Pored toga što nam je susedna zemlja, Mađarska je i jedan od najvećih spoljnotrgovinskih partnera naše zemlje, pa je shodno tome veoma neobično što tako malo informacija dobijamo putem medija o krupnim političkim koracima kojima Mađarska grabi ka autoritarizmu i koncentraciji vlasti u rukama aktuelnog premijera Viktora Orbana i njegove partije FIDES.

Najpre, ko čini vlast u Mađarskoj? Od parlamentarnih izbora 2010. godine vlast čini “FIDES-Mađarski građanski savez”, koji je izbore dobio ubedljivom dvotrećinskom većinom, i ima 226 od ukupno 386 poslanika koliko čini Parlament Mađarske. Ostale partije koje imaju svoje predstavnike u najvišem zakonodavnom telu Mađarske su “Socijalistička partija” sa 48 poslanika, “Pokret za bolju Mađarsku” sa 44, “Hrišćansko-demokratska narodna partija” sa 37, “Politika može biti drugačija" sa 15 poslanika, a preostalih 16 poslanika su nezavisni. Jasno je da u ovakvoj političkoj podeli snaga FIDES premijera Viktora Orbana ima kormilo državnog broda u potpunosti u svojim rukama, i tako će biti sve do parlamentarnih izbora 2014. godine. Takođe, ovakva konstelacija snaga predstavlja i izvestan ideološki barometar, ukoliko se ima u vidu da čak 307 poslanika Parlamenta Mađarske pripada političkim grupacijama koje se deklarišu kao umereno ili ultradesničarske. Parlamentarna opozicija u Mađarskoj je razjedinjena i prilično slaba, kada se ima u vidu da FIDES ima dvotrećinsku većinu u Parlamentu. Njena slabost proizilazi pre svega iz ideološke nekonzistentnosti opozicionih partija, koje se na ideološkoj ravni kreću od ekstremno desnih, preko liberalnih proevropskih, do socijalističkih. Ovakva konstelacija snaga omogućava Viktoru Orbanu i njegovim ministrima da prekrajaju mađarski ustavni sistem i legislativu uopšte na način na koji im to odgovara.

Koje su to najvažnije političke promene koje je u Mađarskoj sproveo premijer Orban i njegova vlada? Krenimo redom.

"Narandžasti" FIDES ima ubedljivu većinu u parlamentu

FIDES je dvotrećinsku većinu koju ima u Parlamentu i apsolutnu dominaciju u mađarskoj politici iskoristio za usvajanje novog Ustava, odnosno Osnovnog zakona kako glasi njegov zvaničan naziv. Ovaj dokument po mnogo čemu izaziva pažnju mađarske opozicije, okolnih država, ali i Evropske komisije. Novi Osnovni zakon je stupio na snagu 1. januara ove godine, i do danas je tema kontroverzi, preporuka Evropske komisije, ali i razlog mnogobrojnih demonstracija u gradovima Mađarske. Osnovni zakon počinje rečenicom “Bog blagoslovio Mađare”, a zatim navodi da pripadnici mađarske nacije osećaju odgovornost za svakog Mađara, ma gde se on nalazio. Zatim tvorci Osnovnog zakona navode da su “ponosni na činjenicu da je njihov kralj Sveti Stefan izgradio mađarsku državu na čvrstim temeljima i učinio je delom hrišćanske Evrope”, čime se ističe ukorenjenost hrišćanske tradicije u temelje Mađarske. Zanimljiva činjenica koja je upečatljiva u čitavom dokumentu je korišćenje prvog lica množine u gotovo svakom članu, naglašavajući mađarsku naciju. Dalje se naglašava uloga hrišćanstva u očuvanju državnosti, za ustavotvorca je ostvarivanje individualnih sloboda jedino moguće u saradnji sa drugima, porodica se navodi kao osnovni gradivni element državnosti itd. Zanimljivu formulaciju predstavlja nepriznavanje Ustava usvajanih tokom okupacija Mađarske tokom istorije. Posebno se navodi da mađarska nacija ne priznaje komunistički ustav koji je bio na snazi od 1949. do 1990. godine. Posebno je zanimljiva činjenica da “Sveta Kruna simbolizuje ustavni kontinuitet, državnost i jedinstvo nacije.”

"Viktatura" na mala vrata?

Na putu vladajućeg FIDES-a ka autokratiji našao se, naravno, jedan od temeljnih zakona svakog društva koje sebe naziva demokratskim – izborni zakon. Cilj novog izbornog zakona je da sledeće izbore koji će se održati 2014. godine ne odluče nesigurni, već glasači koji iz ciklusa u ciklus tradicionalno glasaju za neku od stranaka. To će postići tako što zakon predviđa prethodnu registraciju, odnosno upis u spisak budućih glasača. Ovakva odluka uopšte ne čudi ako se zna da premijerov FIDES ima ubedljivo najjače jezgro sigurnih glasača, dok velika većina birača tek u predizbornoj kampanji odlučuje kome će ukazati poverenje. Na taj način će aktuelna vlast posredno biti u poziciji da odluči o tome ko može a ko ne može da učestvuje na parlamentarnim izborima. Odluka koja dodatno treba da na kolena baci već nejaku opoziciju je da se u naredne dve godine u Mađarskoj ukida budžetsko finansiranje političkih stranaka, pod izgovorom ušteda. Ograničavanje jednog od temeljnih demokratskih prava – pravo da se bira i da se bude biran, u jednoj centralnoevropskoj zemlji bi moralo da izazove neuporedivo više pažnje.

Ozbilnjih transformacija nisu pošteđeni ni zakoni koji regulišu ekonomski život u Mađarskoj. Promene u ekonomskoj oblasti su išle do te mere da je Evropska komisija zahtevala od Mađarske da hitno promeni nekoliko ekonomskih zakona koji praktično ukidaju nezavisnost Centralne banke Mađarske i omogućavaju vladajućoj stranci direktan pristup deviznim rezervama od nekoliko desetina milijardi evra i njihovo korišćenje bez konsultacije sa guvernerom. Na taj način je narušen jedan od osnovnih principa u demokratskim zemljama – nezavisnosti Centralne banke, što može izazvati nesagledive posledice po devizne reserve države i po stabilnost već dovoljno poljuljane forinte.

Malo ljudi u Srbiji zna da je Mađarska novim Osnovnim zakonom promenila ime. Naime, nekadašnje ustavno ime Republika Mađarska (Magyar Koztarsasag) je promenjeno u sadašnje Mađarska (Magyarorszag). To možda i ne bi bilo toliko čudno da pred samo stupanje na snagu novog Ustava 31. decembra 2011. godine nije krenula akcija uklanjanja starih tabli sa natpisom Republika Mađarska na svim graničnim prelazima! Zašto je to do te mere važno FIDES-u? Logika nas navodi na zaključak da mađarskim vlastima smeta da u nazivu svoje države imaju reč "republika". Zbog čega? Ne zaboravimo činjenicu da je Mađarska postala republika tek nakon komunističke okupacije po završetku Drugog svetskog rata, a da je u njeno istorijsko biće duboko ukorenjena monarhija pod krunom Svetog Stefana (mađ. Szent Istvan). Ima li ova naizgled simbolična promena veze sa prethodno navedenim ustavnim formulacijama o "jedinstvu nacije pod Svetom Krunom"? Da li Mađarska krupnim koracima korača ka vraćanju monarhije? Na nama je da razmišljamo o tome.

 

Orban veoma vešto sprovodi i obračun sa državnim i manjinskim medijima, koji mu naravno nisu po volji. Udar na slobodu medija je izveo tako što je prvo redakcije državnih radio i televizijskih stanica na srpskom jeziku pripojio mađarskim, a zatim otpustio srpske novinare koji su bili zaposleni u njima. Nisu se na udaru našli samo srpski novinari – od ukupno oko 3.000 ljudi zaposlenih u državnim medijima nekoliko stotina je dobilo otkaze samo u toku 2011. godine, pod izgovorom mera štednje. Pritom je pod pritiskom vladajućeg FIDES-a izvršeno spajanje tri državne radio stanice, televizije “Duna” i dva kanala javnog servisa “MTV”, koji sada predstavljaju jedinstveno medijsko preduzeće – MTVA. Ovaj servis je naravno pod potpunom kontrolom desničarske vlasti i premijera Orbana. Ne treba naglašavati kakav uticaj ima nacionalni javni servis jedne države na mišljenje svojih građana.

Sumrak demokratije u susednoj državi

U sklopu pomenutih promena, nisu zaobiđene ni one simbolične prirode. Tako je recimo gradska vlast u Budimpešti, na čelu sa gradonačelnikom Ištvanom Tarlošem (FIDES), prošle godine donela odluku o promeni imena ulica i trgova u tom gradu koji podsećaju na ne tako davnu komunističku prošlost. Primer za to je nekadašnji budimpeštanski trg Moskva, koji se danas zove po nekadašnjem mađarskom ministru finansija Kalmanu Selu. Titule počasnih građana Budimpešte se oduzimaju ličnostima koje nisu u skladu sa percepcijom istorije koju ima vladajući FIDES. Na listi oduzetih titula počasnog građanina glavnog grada Mađarske nalaze se između ostalih – Josif Staljin, ruski vojni komandant Ivan Paskievič, učesnici slamanja Mađarske revolucije 1848-1849 itd. Iako samo simbolične, ove promene možda i najbolje govore kojim putem je vladajuća partija povela Mađarsku, i šta time želi da postigne.

Iz svega navedenog možemo da zaključimo da FIDES u Mađarskoj vrši otvoreno nasilje nad vladavinom prava, republikom i demokratijom. Potezi koje vlada u Budimpešti povlači, bili oni ekonomski, spoljnopolitički ili unutrašnji, moraju nailaziti na daleko veći odjek u Evropi, a posebno u državama u okruženju prema kojima Mađarska u istorijskoj perspektivi ima teritorijalnih pretenzija. Ne treba zaboraviti da je Mađarska punopravna članica Evropske unije, Višegradske grupe, jedna od država osnivača Centralnoevropske inicijative, članica Severnoatlanskog saveza, kao i veoma strateški važna država centralnoevropskog Podunavlja. Ukoliko se i dalje nastavi ignorisanje ove problematike od strane javnosti kako u Srbiji tako i u ostalim državama u mađarskom okruženju, veoma lako možemo biti svedoci krupnih geostrateških promena narednih godina, od Karpata do Rijeke, i od Slovačke do Beograda, sa zvaničnom Budimpeštom kao dirigentom tih poteza. Ćutanje država u okruženju na te i takve poteze zvanične Budimpešte unutar Mađarske može da rezultira samo daljom eskalacijom nasilja ekstremnih grupa Mađara u okruženju podržanih iz Budimpešte, prebijanjem srpskih mladića širom Vojvodine, skidanjem tabli sa zvaničnim nazivima mesta, gostovanjem neonacističkih bendova koji veličaju neslavnu mađarsku prošlost i sličnim događajima.

Geopolitika gasovoda i energetska bezbednost Srbije

                    U stalnoj težnji čoveka da ukroti prirodu, da njene resurse koristi i da na njih utiče tako što će ih osvojiti i usmeriti ka mestima optimalnim za njihovu potrošnju, nastaju cevovodi. U prvobitnom obliku, to su najčešće otvoreni, nadzemni kanali za protok vode načinjeni tako da ovaj dragoceni resurs transportuju stotinama kilometara daleko. U istoriji su poznati rimski kanali za snabdevanje vodom. Prvi gasovodi od bambusovih cevi su napravljeni još početkom naše ere u Kini. Napretkom nauke, razvojem industrije čelika i ekspanzijom u upotrebi vodene pare javljaju se prve cevi projektovane za transport gasa pod visokim pritiskom. Ovim otkrićem samo po sebi se nameće otkriće cevovoda za transport gasa na velike udaljenosti i njegovo usavršavanje kako u tehničkom tako i u bezbednosnom smislu. Ovakav razvoj događaja stvara šansu svim zemljama bogatim energetskim resursima da svoje energente plasiraju na tržišta zemalja koja su ekonomski razvijena, bogata, ali i tržišta sa velikim potrebama pre svega za naftom i prirodnim gasom. Sa jedne strane zemlje izvoznici naglo ekonomski jačaju, dok sa druge strane zemlje uvoznici pokušavaju da stvore energetski bezbedno okruženje za svoju privredu i građane. Mač zavisnosti je uvek nad glavama uvoznika, dok zavisnost izvoznika zavisi pre svega od mogućnosti plasmana svojih energenata na više različitih tržišta. Objektivno gledano, u najpovoljnijem položaju se nalaze države preko čijih teritorija teče transport energenata.

Gas kao faktor energetske bezbednosti

                    Potrebe za različitim vrstama energenata menjale su se u skladu sa promenama u razvoju društva i razvoju nauke. Dugo je ugalj bio vitalni energent, pokretač privrednog razvoja nakon razaranja u Drugom svetskom ratu. O važnosti ovog energenta dovoljno govori početak evropskih integracija zajednicom koja je po njemu dobila naziv. Nakon uglja usledila je faza nafte. Kulminaciju je doživela sedamdesetih godina prošlog veka naftnom krizom i formiranjem Organizacije država izvoznica nafte (OPEC), a do danas ostaje najvažniji energent zbog koga se vode ratovi i javljaju krize nesagledivih razmera. Međutim, u poslednjoj deceniji postalo je jasno da će poznata nalazišta nafte biti iscrpljena u naredne dve do tri decenije.Iz tog razloga je došlo do ekspanzije razvoja alternativnih izvora energije kako bi se predupredila energetska žeđ koja se neumitno približava. Alternativni izvori energije koji su u povoju imaju za krajnji cilj proizvodnju električne energije bez koje čovečanstvo danas nije u stanju da funkcioniše. Međutim, ovakvi izvori energije za sada ne mogu da obezbede dovoljnu količinu potrebne energije za pozitivan energetski bilans. Kao jedina preostala realna alternativa potrošačima se nameće prirodni gas. Ova konstatacija se posebno odnosi na naš region koji oskudeva u nalazištima nafte i gasa, dok su zalihe uglja uglavnom ili nedostupne (Kosmet) ili ograničene (Vreoci, Kostolac itd.). Srpska ekonomija u ogromnoj meri zavisi od uvoza energenata. Prirodni gas kao mešavina gasovitih ugljovodonika sa dominacijom metana u svom sastavu nezaustavljivo beleži visoke stope rasta primene u privredi i domaćinstvima. Njegova relativno niska cena, ekološka opravdanost, širok spektar upotrebe, ogromne rezerve i relativno jednostavna eksploatacija su faktori koji doprinose da se "plavo gorivo" opravdano naziva gorivom budućnosti i ključnim faktorom energetske bezbednosti 21. veka.

Gas u ekonomiji

                    Prirodni gas postaje ključan energent kako za privredu, tako i za individualne potrošače u domaćinstvima. Njegov opseg primene je širok - koristi se u industriji, širokoj potrošnji, toplifikaciji, za proizvodnju električne energije, za pogon motornih vozila i kao sirovina u proizvodnji. "Plavo gorivo" poseduje jasne tehničke i ekonomske prednosti u odnosu na konvencionalna goriva. O njegovom značaju dovoljno govori podatak da privatni potrošači gas mogu koristiti u zadovoljavanju oko 80 posto energetskih potreba. Ovaj podatak dobija na značaju kada se zna da prirodni gas nema čvrstih ostataka pri sagorevanju i da zagađuje okolinu u zanemarljivoj meri. Neophodnost upotrebe prirodnog gasa možda najbolje ilustruje primer postepenog prestrojavanja automobilske industrije prema korišćenju ovog goriva.

Geopolitička važnost gasovoda i Srbija

Gasovod "Severni tok" koji je u izgradnji

                    Vekovima za sebe govorimo da smo sagradili kuću na sred puta. Činjenica je da se naša zemlja nalazi u srcu regiona od vitalnog značaja za geopolitičke igrače današnjih međunarodnih odnosa. Takođe je činjenica da je Srbija kroz svoju burnu istoriju doživljavala katastrofe zbog svog nezahvalnog položaja. Danas se čini da je, bar u energetskom smislu, došlo vreme da Srbija punim kapacitetom iskoristi svoj centralni položaj na Balkanskom poluostrvu. Gasovodi koji prirodni gas dopremaju do zapadnoevropskih kupaca od nalazišta u zapadnom Sibiru, protežu se uglavnom preko Belorusije i Ukrajine. Osim geografskih pogodnosti, gasovodi kroz ove zemlje trenutno nemaju alternativu zbog infrastrukture iz sovjetskog perioda, koja je građena od 1973. godine za prve isporuke prirodnog gasa na zapadnoevropsko tržište. O važnosti ovih gasovoda dovoljno govori podatak da se preko ukrajinske teritorije zemljama EU doprema otprilike 80 posto potrebnog gasa, a preko beloruske oko 20 posto. Presudnu ulogu u obezbeđivanju energenata Evropi imaju tranzitne zemlje. Tranzitne zemlje su odgovorne za funkcionisanje gasne infrastrukture na svojoj teritoriji i isključivanje bilo kakve vrste rizika po gasovod. Zbog toga su od ključne važnosti prijateljski i partnerski odnosi strana ugovornica u izgradnji gasovoda - proizvođača, potrošača i tranzitnih zemalja, zasnovani na jasnim tržišnim i bezbednosnim principima. SFRJ nije na adekvatan način umela da iskoristi svoj centralni položaj na Balkanu i time je propuštena velika istorijska šansa zbog koje preko teritorije Srbije danas ne prolazi nijedan gasovod. 

"Tajno oružje Gasprom"

                    U nezavidan položaj ruski izvoznici gasa su došli nakon raspada SSSR-a. Zvanični Minsk i Kijev su se, posebno u deceniji koja je za nama, pokazali kao nepouzdan partner. Uprkos ogromnim taksama koje Ukrajina ubire od protoka gasa preko svoje teritorije, nakon neisplaćenih dugova "Gaspromu" isporuke gasa Ukrajini bile su obustavljene. Međutim, Ukrajina je kršeći sporazum sa "Gaspromom" obustavila isporuke gasa zemljama EU i počela ga koristi gas namenjen njima. Nepovoljnom položaju ovih važnih gasovoda doprinosi i nestabilna politička situacija u Belorusiji. Ova zemlja veoma često menja svoj spoljnopolitički kurs u zavisnosti od trenutnih interesa zvaničnog Minska, oscilira između interesa Brisela i Moskve koji su u najvećem broju slučajeva nekompatibilni i time onemogućava pouzdan oslonac u isporuci energenata tržištu EU. Vrednost izgradnje novih gasovoda se meri desetinama milijardi dolara, ali je očigledno da ni EU ni Rusija nemaju previše izbora u tom pogledu.

                    Kao jedina alternativa postojećim magistralnim pravcima je izgradnja novih u saradnji sa zapadnoevropskim naftno-gasnim kompanijama. Rusko državno rukovodstvo je svesno položaja svoje zemlje, države bez konkurencije njenim rezervama prirodnog gasa u svetu, i samim tim ima jasnu strategiju razvoja gasnog sektora. Kao alternativa belorusko-ukrajinskim tranzitnim koridorima javljaju se, pored manje značajnih gasovoda, dva velika i od suštinskog značaja za energetsku bezbednost Evrope. Prvi je tehnološko čudo, gasovod "Severni tok", koji je delimično pušten u rad. Ovaj gasovod je interesantan zbog činjenice da se proteže dnom mora i na taj način zaobilazi teritorije potencijalnih tranzitnih država, što je izuzetan geopolitički potez. "Severni tok" je od ključnog značaja za EU jer snabdeva najvećeg potrošača gasa u toj zajednici - Nemačku. Drugi, za nas najvažniji magistralni pravac, "Južni tok", na teritoriji naše zemlje će početi da se gradi najverovatnije u decembru ove godine.

Potrebe i perspektive Srbije

                    Proizvodnja prirodnog gasa u Srbiji je pod kontrolom NIS-a, a eksploatacija se odvija na oko 60 bušotina, od kojih su najznačajnije one u Morkinu, Novom Miloševu, Banatskom Dvoru itd. Prema prognozama Srbijagasa, potrošnja prirodnog gasa u Srbiji će porasti sa oko 4,5 milijarde kubnih metara u 2010. do oko 6 milijardi kubnih metara u 2015. godini, odnosno 7 milijardi u 2020. godini. Međutim, prema energetskom bilansu za 2008. godinu, čak 91 posto gasa se obezbeđuje iz uvoza, dok samo 9 procenata dolazi iz domaće proizvodnje, što nas čini jednom od veoma zavisnih zemalja od uvoza prirodnog gasa. Imajući u vidu energetsku budućnost Srbije koja u ovom trenutku ne obećava, neophodno je obezbediti nove prilive energenata. U Strategiji razvoja energetike Srbije u periodu do 2020. godine, prirodni gas je definisan kao energetski izvor 21. veka i ekološki najprihvatljivije gorivo. Ipak, proizvodnja i potrošnja prirodnog gasa u Srbiji su skromnog obima. Dominantna uloga uglja u proizvodnji električne energije, nerazvijena ekološka svest građana i zanemarljiv nivo gasifikovanosti države najbolje oslikavaju dosadašnju državnu politiku na ovom polju. Pred Srbijom se u narednih nekoliko godina otvaraju dve mogućnosti poboljšanja svog energetskog položaja - gasovodi "Nabuko" i "Južni tok".

Evropska energetska strategija i Srbija

                    EU kao i svaka ozbiljna organizacija strateški razmišlja i trudi se da obezbedi siguran priliv energenata svojim potrošačima u budućnosti. Evropska žeđ za energentima može biti utoljena na najefikasniji način sa istoka, od strane najvećeg energetskog partnera EU - Rusije. U EU je eksploatacija prirodnog gasa u opadanju, dok u Rusiji munjevito raste i kulminiraće narednih godina kada se očekuju isporuke stotina milijardi kubnih metara gasa zapadnoevropskim potrošačima. Prema prognozama Međunarodne agencije za energetiku (IEA) do 2030. godine potrošnja energije u zemljama EU će se svake godine povećavati za sedam procenata. Posebno će porasti potrošnja gasa, što će zahtevati povećanje uvoza čak četiri puta. Sa druge strane, Rusiji je od strateškog interesa da svoje energente plasira upravo na evropsko tržište zbog njegove lake dostupnosti kao i zbog ogromnog obima potrošnje energije u evropskim zemljama. Sa geografske tačke gledišta, Evropi su neophodni pouzdani tranzitni koridori kako bi gas stigao do potrošača. Strateški važan tranzitni pravac za EU, posebno za industrijski veoma razvijen sever Italije, kao i za našu zemlju je "Južni tok" i tu vidim našu istorijsku šansu.

"Južni tok" vs "Nabuko"

Rute budućih gasovoda "Nabuko" i "Južni tok"

                    "Gasprom", u čijem je većinskom vlasništvu NIS, je kompanija koja poseduje najveće svetske rezerve prirodnog gasa. Početkom 2010. godine procenjene rezerve prirodnog gasa kojima raspolaže "Gasprom" iznosile su 33,6 biliona kubika. "Gasprom" obezbeđuje najveći deo evropskih potreba za gasom, u najvećoj meri preko ukrajinske i beloruske teritorije. Zbog nepouzdanosti ovih pravaca "Gasprom" aktivno traži alternative. Jedna od ključnih alternativa koja uskoro počinje sa izgradnjom je "Južni tok". U saradnji sa italijanskom kompanijom ENI, izgradnja ovog gasovoda bi trebalo da počne sledećeg meseca, a završetak radova se planira za kraj 2015. godine. Ovaj gasovod od suštinskog značaja za snabdevanje južne i centralne Evrope gasom protezaće se od ruske teritorije, dnom Crnog Mora, preko Bugarske u kojoj se gasovod račva na dva kraka. Južni krak će se protezati preko teritorije Grčke i Jadranskog mora do južne Italije. Za nas posebno bitan severni krak gasovoda protezaće se preko Srbije prema Mađarskoj i Austriji, a manji krak će se u Mađarskoj odvajati za Sloveniju i sever Italije. Iz Srbije će jedan krak biti namenjen isporukama gasa u Bosnu i Hercegovinu povećanim kapacitetom u odnosu na sadašnjih 400 miliona kubnih metara godišnje.

                   Prema podacima iz sporazuma Vlade Srbije i Ruske Federacije iz 2008. godine, cena gasovoda "Južni tok" iznosiće 15,5 milijardi evra, i to 10 milijardi za morski deo i 5,5 milijardi za kopneni deo. Ugovorom je obezbeđeno i povećanje kapaciteta podzemnih skladišta gasa u Banatskom Dvoru i Gospođincima u odnosu na sadašnjih milijardu kubnih metara gasa. Kada govorim o ceni izgradnje, jasno je da Srbija ne bi imala nikakve šanse da samostalno finansira ovakav projekat za sopstvene potrebe, što dovoljno govori o njegovom značaju. "Južni tok" Srbiji može doneti ogromne ekonomske i geopolitičke koristi na duži rok. Izgradnja ovog gasovoda nam donosi investicije u vrednosti od 1,5 milijardi evra, kao i 4 milijarde evra prihoda u državni budžet od tranzita gasa u narednih 20 godina, što iznosi oko 200 miliona evra godišnje. Prolaskom ovog gasovoda Srbija postaje važno tranzitno središte. Posebno će biti važna njena uloga u snabdevanju gasom nekih država bivše Jugoslavije, što učvršćuje našu poljuljanu poziciju u regionu. Navedeni podaci dovoljno govore o neophodnosti obezbeđivanja svih preduslova da ruski gas poteče preko naše teritorije.

                    Jedina alternativa "Južnom toku" o kojoj se sve češće polemiše jeste projekat gasovoda "Nabuko", koji je često predmet polemika u javnosti poslednjih godina. Gasovod koji je EU neophodan ukoliko želi da diversifikuje svoje izvore snabdevanja i smanji zavisnost od Rusije, planirane dužine oko 3300 kilometara, protezao bi se od Azerbejdžana, preko Turske, Bugarske, Rumunije do Austrije. Ovaj gasovod predviđa povezivanje zemalja EU sa isporučiocima - centralnoazijskim državama, među kojima ključnu ulogu ima energentima bogati Azerbejdžan. Ono što se navodi kao ključan nedostatak "Nabuko" gasovoda su nedovoljno proverene rezerve gasa kojim bi gasovod bio punjen na duži rok, pa je samim tim njegova budućnost prilično nejasna. Dodatne teškoće projektu "Nabuko" prouzrokuju politički problemi - odbijanje Turske i većine zapadnoevropskih zemalja da dozvole Iranu učešće u projektu. Važnost Irana kao partnera u ovom projektu dobija na značaju kada se zna da je Iran po svojim rezervama prirodnog gasa među vodećim zemljama u svetu. U poslednje vreme su u toku konsultacije partnera u projektu usmerene ka popravljanju odnosa evropskih partnera sa jedne strane, i Irana sa druge strane. Pored velikih nedostataka, svedoci smo da pojedine države kojima su vojno-bezbednosni interesi ispred energetskih vide "Nabuko" kao slamku spasa i vid izbegavanja upada u ruske energetske čeljusti. Strategija Srbije mora biti suprotna, rezultat dobrog strateškog planiranja i balansa između ekonomskih interesa u vidu velikih priliva u budžet od tranzitnih taksi i energetskih garancija u vidu obezbeđivanja energetskih potreba Srbije na duži rok. Svi ovi podaci se moraju imati u vidu kada se izrađuje ozbiljna energetska strategija jedne tako geopolitički važne zemlje kakva je Srbija.

Zaključak

                    Energetska diplomatija je danas u vrhu prioriteta vodećih industrijskih zemalja sveta i najvećih svetskih izvoznika energenata. Energetske strategije i cene energenata mogu prouzrokovati međunarodne krize nesagledivih posledica, u šta smo imali prilike da se uverimo prethodnih decenija dok su energenti bili bitan činilac međunarodnih pritisaka na neposlušne zemlje. Međutim, činjenica je da su energenti važan činilac današnjih međunarodnih odnosa i nezaobilazna tema za razgovor na bilo kojoj međunarodnoj konferenciji. Bilo je potrebno samo malo političke volje i otvorenosti za dijalog našeg državnog vrha i ruskih partnera da se Srbija uključi u jedan ovako značajan projekat. Nalazimo se na pragu ostvarivanja istorijske šanse koju ovog puta nećemo propustiti. Mislim da je potpisivanje sporazuma o energetskoj saradnji sa Ruskom Federacijom bio odličan potez našeg tadašnjeg državnog rukovodstva.